Σπόρος ή σπέρμα ονομάζεται το αναπαραγωγικό όργανο που ύστερα από γονιμοποίηση περιέχεται στον καρπό και προήλθε από τις σπερμοβλάστες. Τα λειτουργικά μέρη του σπόρου είναι το έμβρυο ή φυτάριο, δύο κοτυληδόνες (εκ των οποίων τουλάχιστο μια λειτουργική), το ενδοσπέρμιο και το περισπέρμιο.

Οι κοτυληδόνες και το ενδοσπέρμιο χρησιμοποιούνται κυρίως για αποθήκευση αποθησαυριστικών ουσιών που είναι απαραίτητες κατά τα διάφορα στάδια της βλάστησης. Στα μονοκότυλα η λειτουργική κοτυληδόνα ονομάζεται ασπίδιο (scutellum) ενώ η δεύτερη μένει ατροφική. Σε μερικά είδη στο σπόρο το ενδοσπέρμιο είναι τόσο περιορισμένο που θεωρείται πως δεν υπάρχει. Το περισπέρμιο (seed coat) είναι το προστατευτικό κάλυμμα όλου του σπόρου και ενσωματώνει μηχανισμούς για τον έλεγχο της διέλευσης του νερού, ουσίες παρεμποδιστές της βλάστησης (αγγλ: germination inhibitors). Πολλές φορές το περισπέρμιο δεν αφήνει δίοδο για να εισέλθει νερό ή/και οξυγόνο στο εσωτερικό του σπόρου με αποτέλεσμα μια κατάσταση εξαναγκασμένου ληθάργου. Η μόνη δυνάμει είσοδος αυτών των στοιχείων είναι η μικροπύλη (micropyle), ενώ hilum λέγεται η ασυνέχεια του περισπερμίου γύρω από αυτήν. Κατά τη διάρκεια του ληθάργου, αυτή παραμένει ανοιχτή όταν ο σπόρος περιέχει περισσότερο από το επιθυμητό νερό (για να βγει έξω), ενώ κλείνει όταν τα επίπεδα υγρασίας πέφτουν σε επιθυμητά όρια. Το έμβρυο αποτελείται από τα αρχέφυτρα του βλαστού (κολεόπτυλο) και της ρίζας (κολεόριζα). Το τμήμα του εμβρύου μεταξύ του ακραίου μεριστώματος του βλαστού και των κοτυληδόνων λέγεται επικοτύλιο, ενώ υποκοτύλιο είναι το μέρος του εμβρύου από το κορυφαίο ριζικό μερίστωμα ως τις κοτυληδόνες.

Η βλάστηση του σπόρου

Όποτε οι συνθήκες γίνουν ευνοϊκές, το έμβρυο θα μεγιστοποιήσει το αυξητικό/βλαστητικό του δυναμικό (growth potential) και θα εντείνει τις μεταβολικές διεργασίες. Καθοριστικό βήμα είναι η διάσπαση της στεγανότητας του περισπερμίου και η ενυδάτωση του σπόρου. Γίνεται επομένως κατανοητό πως το ίδιο το περισπέρμιο, ως ρυθμιστής της ενυδάτωσης του σπόρου, μπορεί να αποτελέσει σοβαρό εμπόδιο στη βλαστικότητα των σπόρων. Στην ευνοϊκή πάντως περίπτωση, η ενυδάτωση των εμβρυακών ιστών γίνεται βάσει κάποιων δυνάμεων που αναπτύσσονται στην επιφάνεια των κυττάρων. Ουσιαστικά υπάρχει ηλεκτροχημικό δυναμικό που έλκει το νερό στα κυτταρικά τοιχώματα, τις πρωτεΐνες και τα άλλα υδρόφιλα μόρια, με άμεση συνέπεια τη διόγκωση των κυττάρων και μεγαλύτερο αυξητικό δυναμικό. Αυτό το δυναμικό πλέον μπορεί να διασπάσει το περισπέρμιο και να επιτρέψει τη βλάστηση του φυταρίου. Στη συνέχεια εντείνεται η αναπνοή (όπως και όλος ο μεταβολισμός συνολικά), ενεργοποιούνται υδρολυτικά ένζυμα και τα κύτταρα αρχίζουν να πολλαπλασιάζονται.

Με τόσους πολλούς τύπους σπόρων στο εμπόριο, είναι μερικές φορές δύσκολο να διακρίνει κανείς τον τύπο σπόρου που πραγματικά αγοράζει. Ας δούμε παρακάτω τους πιο δημοφιλείς τύπους σπόρων που υπάρχουν και τα χαρακτηριστικά του καθενός.

Ετήσιοι σπόροι

Τα ετήσια φυτά ολοκληρώνουν τον κύκλο ζωής τους εντός ενός έτους. Πολλά ετήσια φυτά αποτελούν τα λαχανικά καθώς φυτεύονται, καλλιεργούνται και συλλέγονται σε μια μόνο εποχή. Οι σπόροι από αυτά τα ετήσια είναι εύκολο να συλλεχθούν. Η συλλογή σπόρων από ετήσιες εκτάσεις κήπων με ώριμους σπόρους σε κανονική συγκομιδή, όπως πιπεριές, ντομάτες και πεπόνια είναι ιδιαίτερα δημοφιλής. Μερικές φορές τα ίδια φυτά καλλιεργούνται ως ετήσια σε ψυχρότερα κλίματα, και ως πολυετή σε ηπιότερα κλίματα.

Επικαλυμμένοι σπόροι

Οι επικαλυμμένοι σπόροι έχουν τεχνητή επικάλυψη που προσθέτει ένα ευεργετικό παράγοντα στο εξωτερικό περίβλημα του σπόρου. Πολυμερή χρησιμοποιούνται συχνά για τη σύνδεση των προσθέτων με τους σπόρους. Μερικοί επικαλυμμένοι σπόροι έχουν ένα συστατικό λιπάσματος το οποίο απομακρύνεται καθώς οι σπόροι βλαστάνουν. Αυτό παρέχει στο νέο φυτό επιπλέον απαραίτητα θρεπτικά συστατικά κατά τα αρχικά στάδια ανάπτυξης.

Οι μικροί σπόροι τείνουν να επωφελούνται περισσότερο από την επικάλυψη θρεπτικών συστατικών σε σχέση με τους μεγάλους σπόρους, καθώς έχουν μικρότερες ρίζες κατά την βλάστηση. Ένας άλλος τύπος επικαλύψεως αφορά αζωτοδεσμευτικούς παράγοντες. Άλλες επικαλύψεις περιλαμβάνουν χρώματα για ορατότητα και ευκολία ταυτοποίησης ή για ελαχιστοποίηση της σκόνης σπόρων.

Γενετικά τροποποιημένοι σπόροι (GMO)

Οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί έχουν αντικαταστήσει τμήματα του DNA τους με DNA από μια διαφορετικά ασυμβίβαστη μορφή ζωής.

Παραδείγματα περιλαμβάνουν φυτά με γονίδια από βακτηρίδια, ιούς, έντομα ή ζώα που έχουν εισαχθεί στον γενετικό τους κώδικα. Αυτό γίνεται για να εισαχθούν χαρακτηριστικά που δεν είναι διαθέσιμα μέσω τυποποιημένων πρακτικών αναπαραγωγής και να δημιουργηθεί μια κατοχυρωμένη με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας ζωή που μπορεί να ανήκει σε μια ιδιωτική εταιρεία.

Μια ανησυχία είναι ότι η χρήση GMO μπορεί να εισαγάγει νέες γενετικές πιέσεις σε συναφή φυτά ή ότι ο πολλαπλασιασμός των καλλιεργειών GMO δημιουργεί γενετικά σημεία συμφόρησης και παρουσιάζει πολλά από τα ίδια μειονεκτήματα με τις μονοκαλλιέργειες.

Υβρίδια (F1)

Η διασταύρωση δύο διακριτών καθαρών γραμμών παράγει σπόρους που είναι παρόμοιοι μεταξύ τους.

Για παράδειγμα: Εάν ένα φυτό μπιζελιού που είναι αληθινό παράγωγο (ομόζυγο) για μοβ λουλούδια (κυρίαρχο χαρακτηριστικό) διασταυρώνεται με ένα αληθινό φυτό μπιζελιού για λευκά λουλούδια (υπολειπόμενο χαρακτηριστικό), τότε η πρώτη γενιά (F1-υβρίδιο, ετεροζυγωτό) θα εμφανίσει μοβ λουλούδια.

Ωστόσο, αν τα μέλη της γενιάς F1 διασταυρωθούν μεταξύ τους, η προκύπτουσα γενιά F2 θα παράγει μερικά φυτά με μωβ άνθη και μερικά με λευκά άνθη (περίπου 75% μοβ και 25% λευκά). Δεδομένου ότι τα αποτελέσματα θα είναι μικτά, συνιστάται συνήθως να μην αποθηκεύονται σπόροι από υβρίδια, εάν είναι επιθυμητή η ομοιομορφία των απογόνων (εάν η ομοιομορφία δεν αποτελεί πρόβλημα, μπορούν να αναπτυχθούν σπόροι από υβρίδια και να παρατηρηθεί η ποικιλία των φυτών που προκύπτουν).

Βελτιωμένοι σπόροι

Βελτιωμένος σπόρος είναι αυτός που έχει παραπάνω ενισχυμένα τα ήδη επιθυμητά του χαρακτηριστικά. Τέτοιες περιπτώσεις είναι η επιπλέον προσαρμοστικότητα ή παραγωγικότητα των σπόρων, η αντοχή σε διάφορες ασθένειες κ.α.

Κατά τη διασταύρωση επιλέγονται ποικιλίες με τα επιθυμητά χαρακτηριστικά.

Παραδοσιακές ποικιλίες

Πρόκειται για του σπόρους που έχουν προέλθει από γονιμοποίηση στη φύση και τόσο οι απόγονοι θα μοιάζουν μεταξύ τους όσο και με τους γονείς. Αυτή η περίπτωση σπόρων αφορά την περίπτωση οικιακών και ερασιτεχνικών κήπων όπου τα εμπορικά χαρακτηριστικά δεν ενδιαφέρουν αλλά αυτό που ενδιαφέρει είναι η ποιότητα στη γεύση.

Οι σπόροι αυτής της κατηγορίας θεωρούνται οι καταλληλότεροι για αποθήκευση μετά τη συγκομιδή και χρήση την επόμενη καλλιεργητική περίοδο.

Οργανικοί (βιολογικοί) σπόροι

Πρόκειται για πιστοποιημένους βιολογικούς σπόρους οι οποίοι πληρούν συγκεκριμένες προδιαγραφές καλλιέργειας των φυτών από τα οποία προήλθαν, συλλογής καθώς και αποθήκευσης και χειρισμού πριν τη συσκευασία τους.

Σπόροι σε μορφή pellet

Οι σπόροι σε μορφή pellet αναμειγνύονται με ένα αδρανές υλικό για ευκολία στο χειρισμό. Αυτό γίνεται συνήθως με μικρούς σπόρους για να διευκολυνθεί η σπορά. Το μεγαλύτερο μέγεθος που προκύπτει είναι ευκολότερο για τη μηχανική σπορά και είναι λιγότερο επιρρεπές στην μετατόπιση λόγω ανέμων.

Πολυετείς σπόροι

Τα πολυετή φυτά χρειάζονται περισσότερες από μία εποχές για να ολοκληρώσουν τον κύκλο ζωής τους. Μερικά φυτά δεν παράγουν άνθη μέχρι το δεύτερο έτος μετά την σπορά τους και μερικά οπωροφόρα δέντρα μπορεί να χρειαστούν αρκετά χρόνια πριν ξεκινήσει η παραγωγή καρπών.

Επεξεργασμένοι σπόροι

Οι επεξεργασμένοι σπόροι έχουν εκτεθεί σε κάποιο φυτοφάρμακο, συντηρητικό ή άλλη θεραπεία για να βοηθήσουν στην επιβίωση των βλαστών που θα προκύψουν.

Στρωματοποιημένοι σπόροι

Μερικοί σπόροι πρέπει να περάσουν από μια διαδικασία διαστρωμάτωσης πριν από τη βλάστηση. Στη φύση, αυτοί οι σπόροι εκτίθενται σε κρύες υγρές συνθήκες κατά τη διάρκεια του χειμώνα που μαλακώνουν την επικάλυψη του περιβλήματός τους και επιτρέπουν τη βλάστηση κατά την άνοιξη όταν βελτιώνονται οι συνθήκες.

Στο εμπόριο υπάρχουν τέτοιοι σπόροι που έχουν ήδη υποστεί την όλη διαδικασία και πωλούνται έτοιμοι προς σπορά.

Η κατανόηση κοινών όρων που σχετίζονται με τους σπόρους μπορεί να είναι χρήσιμος για τον προγραμματισμό σποράς και την αποκρυπτογράφηση των ετικετών των συσκευασιών των σπόρων.